Pszenica to jedno z najważniejszych zbóż na świecie. Poznaj jej różnorodne gatunki, wymagania uprawowe oraz szerokie zastosowanie w przemyśle i żywieniu.
Gatunki pszenicy
Pszenica należy do rodziny dzikich traw. Jest zbożem o dużej różnorodności odmian. Na świecie uprawia się wiele gatunków pszenicy. Każdy gatunek ma własne cechy i zastosowania. Pierwsze wzmianki o uprawie pszenicy pochodzą sprzed ponad 10 000 lat.
Dwa gatunki zdominowały światową uprawę. Jest to pszenica zwyczajna i pszenica durum. Pszenica zwyczajna stanowi 90% zasiewów na świecie. W Polsce pszenica zwyczajna zajmuje prawie 100% areału pszenic.
Pszenica Zwyczajna (Triticum aestivum)
Pszenica zwyczajna jest najczęściej uprawianą pszenicą. Nazywa się ją pszenicą chlebową. Jej ziarno jest bogate w skrobię i gluten. Pszenica zwyczajna jest głównym źródłem mąki. Używa się jej do produkcji chleba i ciast. Produkuje się z niej także makarony.
Pszenica Durum (Triticum durum)
Pszenica durum to drugi co do wielkości gatunek. Stanowi około 10% zasiewów na świecie. Zwą ją pszenicą makaronową. Pszenica durum ma twarde ziarno. Jest głównym składnikiem makaronów. Wyróżnia się wysoką zawartością białka. Całkowita produkcja pszenicy durum wynosi około 40 milionów ton rocznie.
Inne gatunki pszenicy
Na niewielkiej powierzchni uprawia się inne gatunki. To orkisz (Triticum spelta) i samopsza (Triticum monococcum). Uprawia się także płaskurkę (Triticum dicoccum). Gatunki te zajmują mniej niż 1% areału. Orkisz uprawia się głównie w gospodarstwach ekologicznych. Daje niskie plony. Ma trudności z omłotem. Orkisz ma wysoką zawartość białka i nienasyconych kwasów tłuszczowych. Samopsza ma wysokie walory odżywcze. Zawiera luteinę i zeaksantynę. Płaskurka jest odporna na warunki klimatyczne. Nie wymaga nawożenia. Daje niskie plony i jest trudna w omłocie.
Klasyfikacja pszenicy
Pszenicę klasyfikuje się według terminu siewu. Wyróżnia się pszenicę ozimą i jarą.
Pszenica ozima
Pszenica ozima jest najbardziej popularna w uprawie. Wysiewa się ją we wrześniu. Zbierana jest w sierpniu następnego roku. Pszenica ozima wymaga wernalizacji. Wernalizacja to proces jarowizacji. Zależy od temperatury i czasu trwania. Temperatura minimalna dla wernalizacji to od –1.3°C do -4°C. Temperatura optymalna to 3-10°C. Maksymalna temperatura to powyżej 15.7°C.
Pszenica jara
Pszenica jara nie potrzebuje niskich temperatur do kwitnienia. Siana jest wiosną. Zbierana jest w sierpniu. Okres wegetacji pszenicy jarej wynosi 120-180 dni. Temperatura indukcji kwitnienia to 7-18°C. Wymaga 5-15 dni w tej temperaturze.
Grupy jakościowe pszenicy
Odmiany pszenicy ozimej dzieli się na pięć grup jakościowych. Są to grupy E, A, B, C, C/K.
- Odmiany elitarne (E) mają najlepsze parametry jakościowe. Są odporne na porastanie.
- Odmiany grupy A mają dużą odporność na porastanie. Mają dobrą wartość przemiałową. Charakteryzują się dobrą jakością wypiekową. Przykładowe odmiany to LG Keramik, Kepler, Dagmar.
- Odmiany grupy B to pszenica chlebowa. Przykładowe odmiany to LG Jutta i Avenue.
- Odmiany grupy C to pszenica paszowa.
- Odmiany grupy C/K używa się do wypieku ciastek. Służą też do produkcji słodu. Przykład to odmiana LG Mocca.
Uprawa pszenicy w Polsce
Produkcja zbóż to podstawowa gałąź rolnictwa w Polsce. Ma strategiczne znaczenie dla gospodarki. Najważniejszym zbożem jest pszenica. Udział pszenicy w areale upraw w Polsce wynosi 32%. W Europie to 47%. Zapotrzebowanie na pszenicę stale rośnie. Wynika to z jej roli w żywieniu ludzi i zwierząt. Ma też duży potencjał plonowania.
W Polsce uprawia się około 20 gatunków pszenicy. Jest też 10 mieszańców międzygatunkowych. Pszenica wymaga dużej ilości wody. Szczególnie potrzebuje jej od fazy krzewienia. Woda jest kluczowa do końca strzelania w źdźbło. Optymalne stanowiska to kompleksy pszenne bardzo dobre i dobre. Obejmuje to też gleby górskie. pH gleby powinno wynosić 6,5 – 7. Zaleca się uprawę roślin strączkowych jako przedplon.
Powierzchnia uprawy pszenicy w sezonie 2023-2024 wyniosła ponad 2,2 miliona hektarów. Najwięcej pszenicy uprawiano na Dolnym Śląsku i Opolszczyźnie. W Krajowym Rejestrze jest 169 odmian pszenicy ozimej. W 2015 roku było ich 90.
Agronomia i plonowanie
Wysoki plon zapewnia odpowiednie przygotowanie gleby. Kluczowe jest nawożenie saletrą. Ważny jest terminowy siew i zbiór. Wzrost i plonowanie zależą od jakości gleby. Ważna jest odporność na warunki klimatyczne. Kluczowa jest też odporność na choroby. Kukurydza to trudny przedplon dla zbóż. Zwiększa zagrożenie chorobami fuzaryjnymi.
Przy siewie po kukurydzy wybieraj odmiany odporne na Fusarium. Przy opóźnionych siewach zwiększ normę wysiewu. Zwiększ ją o 5–10%. Siew pszenicy na głębokości około 2 cm jest optymalny. Zapobiega nadmiernemu krzewieniu.
Rekomendowane nawozy dla pszenicy obejmują nawozy azotowe i wieloskładnikowe. Nawozy azotowe to YaraBela SULFAN czy YaraBela EXTRAN 33,5. Wieloskładnikowe to YaraMila POWER NPK 20-7-10. Ważne jest właściwe nawożenie w fazach wzrostu. Produkty YaraVita Gramitrel i YaraVita Miedz dostarczają mikroelementy.
Plon z hektara pszenicy jarej może wynieść do 45 centów. Odmiany odporne na wyleganie dają około 40 centów. Norma wysiewu dla pszenicy typu pojedynczego kłosa to 300–330 sztuk na metr kwadratowy.
Wartość odżywcza i zastosowanie pszenicy
Pszenica jest ważnym źródłem błonnika pokarmowego. Produkty pszenne dostarczają białko i węglowodany złożone. Zawierają witaminy z grupy B. Są źródłem minerałów jak żelazo, magnez, fosfor. Dostarczają też związki fitochemiczne. Całe ziarno pszenicy ma około 320 kcal na 100 gramów. Dawne odmiany miały 18-26% białka. Współczesna pszenica ma 10-15% białka. Gluten stanowi 70-75% białek pszenicy. Właściwości glutenu pozwalają na przetwarzanie mąki. Robi się z niej chleb, bułki i makarony. Ciasto z mąki pszennej jest puszyste i elastyczne.
Produkty z pszenicy stanowią powszechny element diety. Chleb stanowi nawet 31% dziennego udziału energii w niektórych krajach. Spożywanie produktów pszennych wspomaga zdrową dietę. Wspiera pracę układu trawiennego. Produkty z pełnoziarnistej mąki durum korzystnie wpływają na zdrowie. Regularne spożycie pełnoziarnistych produktów zmniejsza ryzyko chorób przewlekłych.
Światowa produkcja pszenicy to ponad 700 milionów ton rocznie. Przeznacza się ją na pieczywo i makarony. Używa się jej do produkcji ciast. Stanowi paszę dla zwierząt (około 16% produkcji). Wykorzystuje się ją do produkcji etanolu. Słoma pszeniczna służy jako materiał budowlany i izolacyjny. Wykorzystuje się ją jako paszę dla zwierząt. Z pszenicy można wytwarzać biopaliwa. Olej pszenny jest bogaty w witaminę E. Znajduje zastosowanie w przemyśle kosmetycznym.
Pszenica a zdrowie (Przeciwwskazania)
Spożycie pełnoziarnistych produktów zbożowych zmniejsza ryzyko chorób. Należą do nich otyłość i cukrzyca typu 2. Obniża ryzyko nowotworów przewodu pokarmowego. Wpływa korzystnie na choroby układu krążenia. Produkty pszenne powinny unikać osoby z celiakią. Dotyczy to też nadwrażliwości na gluten. Alergia na pszenicę jest przeciwwskazaniem. Unikać powinni ich też chorzy na zespół jelita drażliwego i SIBO.
Pszenica zawiera gluten. Jest to białko występujące też w życie i jęczmieniu. Zawiera też amelopektynę. To węglowodan podnoszący poziom glukozy. Gliadyna może wywoływać napady głodu.
Historia i współczesne trendy
Historia uprawy pszenicy sięga 9-10 tysięcy lat wstecz. Pierwotne odmiany pojawiły się około 75 tysięcy lat temu. Współczesna pszenica to genetyczna krzyżówka. Miała dać bogate plony. Produkcja wzrosła trzykrotnie od 1955 roku. Od 1951 roku rośnie o 2,3% rocznie. Obecnie istnieje blisko 100 tysięcy odmian pszenicy. Inżynieria genetyczna pozwoliła wprowadzić geny odporności. Krzyżowanie dało nowe odmiany. Heksaploidalne pszenice (42 chromosomy) stworzył człowiek.
W kraju widnieje 169 odmian pszenicy ozimej w Krajowym Rejestrze. W 2015 roku było 90 odmian. Nowe odmiany charakteryzują się wysoką odpornością na choroby. Odmiana King Kong jest rekomendowana do opóźnionych siewów. Odmiana Biesiada ma wysoką morozoodporność. Odmiana Indiana ma najwyższą zimotrwałość. Rekomenduje się ją na wszystkie stanowiska pszeniczne. W trendach widać wzrost znaczenia odmian odpornych na suszę. Ważne są odmiany w typie pojedynczego kłosa. Rośnie zainteresowanie uprawą ekologiczną orkiszu. Rozwija się technologia precyzyjnego rolnictwa.
Często zadawane pytania
Jakie są główne gatunki pszenicy?
Główne gatunki pszenicy to pszenica zwyczajna, pszenica durum i pszenica jara. Pszenica zwyczajna jest najpopularniejsza na świecie. Pszenica durum używana jest głównie do makaronów. Pszenica jara to między innymi orkisz.
Do czego jest używana pszenica zwyczajna?
Pszenica zwyczajna jest głównym źródłem mąki. Używa się jej do produkcji chleba. Robi się z niej ciasta i makarony. Jest to najczęściej uprawiany gatunek pszenicy.
Jaka jest różnica między pszenicą durum a pszenicą zwyczajną?
Pszenica durum ma twardsze ziarno niż pszenica zwyczajna. Ma też wyższą zawartość białka. Pszenica durum jest głównym składnikiem makaronów. Pszenica zwyczajna to głównie pszenica chlebowa.
Czy pszenica jest zdrowa?
Produkty z pszenicy, zwłaszcza pełnoziarniste, dostarczają błonnik i witaminy. Wspierają zdrową dietę. Pomagają w pracy układu trawiennego. Zmniejszają ryzyko chorób przewlekłych. Osoby z celiakią lub nietolerancją glutenu powinny jej unikać.
Czy wszystkie rodzaje pszenicy są jadalne?
Większość popularnych rodzajów pszenicy jest jadalna. Pszenica zwyczajna i durum są powszechnie używane w żywności. Pszenica pospolita bywa używana jako karma dla zwierząt. Niektóre gatunki są uprawiane głównie dla celów paszowych lub przemysłowych.
Jakie są główne składniki odżywcze pszenicy?
Pszenica zawiera węglowodany i białko. Jest dobrym źródłem błonnika pokarmowego. Dostarcza witaminy z grupy B. Zawiera też minerały jak żelazo, magnez, fosfor. Występują w niej związki fitochemiczne.
Czy pszenica jest odpowiednia dla osób z nietolerancją glutenu?
Pszenica zawiera gluten. Osoby z celiakią lub nietolerancją glutenu powinny unikać produktów pszennych. Spożycie glutenu może wywołać u nich poważne problemy zdrowotne. Dostępne są produkty bezglutenowe.
Jakie inne produkty można uzyskać z pszenicy poza żywnością?
Z pszenicy można uzyskać biopaliwa. Wytwarza się z niej olej pszenny do kosmetyków. Słoma pszeniczna służy jako materiał budowlany. Wykorzystuje się ją do izolacji i jako paszę.
Zobacz także:
- Optymalne terminy siewu zbóż jarych i ozimych: Pszenica, pszenżyto i inne
- Żyto i produkty żytnie – cenne właściwości i wszechstronne zastosowanie
- Uprawa pszenicy ozimej krok po kroku
- Uprawa pszenicy ozimej w Polsce – jak osiągnąć rekordowe plony i wysoką jakość?
- Żniwa w Polsce – Terminy, Plony i Ceny Zbóż w Sezonie 2024/2025
Dodaj komentarz