Uprawa lnu w Polsce – historia, techniki i opłacalność

Len to roślina o bogatej historii w Polsce. Wyjaśniamy, jak uprawiać len oleisty i włóknisty. Sprawdzisz, jakie są techniki siewu i zbioru. Dowiesz się o nawożeniu i ochronie lnu. Przedstawiamy też opłacalność tej uprawy.

Historia uprawy lnu w Polsce

Len towarzyszył człowiekowi od wieków. Stanowił cenny surowiec. Uprawiano go do produkcji tkanin. Służył także do wyrobu odzieży. Używano go w materiałach budowlanych. W Polsce len ma szczególne znaczenie. Jest wpisany w historię kraju. W średniowieczu len był ważnym surowcem. Uprawiano go w niemal każdym gospodarstwie. W czasach Piastów wprowadzono przepisy. Dotyczyły one uprawy i handlu lnem.

Pochodzenie i rozwój upraw lnu

Len pochodzi z rodziny lnowatych. Rodzina ta liczy ponad 200 gatunków. Wszystkie formy uprawne wywodzą się od dzikiego lnu. Jest to len wąskolistny (Linum angustifolium). Len wąskolistny wykształcił różne formy. Były to formy roczne, dwuletnie i wieloletnie. Wykazywał dużą zdolność adaptacji. Dostosowywał się do różnych warunków glebowych. Znosił też różne warunki klimatyczne. Geograficzny zasięg występowania lnu jest szeroki. Obejmuje obszar od Morza Śródziemnego. Rozciąga się przez Afrykę Północną. Sięga aż po Bliski Wschód i Kaukaz. Dociera też do Indii.

Len datuje się na czasy neolitu. Już wtedy był użytkowany. Na obszarze Polski znaleziono nasiona lnu. Pochodzą one z czasów neolitu. Znajdowały się w jamach piwnicznych. Świadczy to o jego użytkowaniu od tysiącleci. W Polsce i Europie Środkowej uprawiano len austriacki. Było to już od neolitu. Obecnie spotyka się go koło Przemyśla.

Len w średniowieczu i nowożytności

W średniowieczu uprawiano len w ogrodach. Uprawiano też konopie. Dostarczały one włókna i nasion. Z nich uzyskiwano olej. Główny nacisk kładziono na włókno lniane. Na Podhalu od dawna uprawiano len. Często w monokulturze. Prowadziło to do zjawiska wylnienia. W XIX wieku powierzchnia uprawy lnu w Polsce zmalała. Konkurencja bawełny była silna. Popyt na tkaniny lniane spadł. W latach 1864–1914 w Galicji powierzchnia uprawy lnu drastycznie się zmniejszyła. W 1913 roku wynosiła 10 tys. ha. W XIX wieku rozwój przemysłu lnianego był dynamiczny. Doprowadził do powstania fabryk. Zatrudniały one tysiące ludzi.

Wiek XX i XXI – upadki i renesans

W Polsce lata świetności uprawy lnu to lata 70. XX wieku. Powierzchnia wynosiła wtedy około 130 tys. ha. W 1938 roku zbiory nasion lnu wyniosły 68,4 tys. ton. Zbiory rzepaku były podobne – 71,6 tys. ton. Na przełomie lat 80. i 90. nastąpiło załamanie. Produkcja lnu w Polsce spadła. W 1997 roku powierzchnia upraw wynosiła 2,5 tys. ha. W 2009 roku len oleisty zajmował 16 000 ha. Len włóknisty miał 19 000 ha.

W XX wieku pojawiły się nowe materiały. Były to bawełna i syntetyki. Len jednak nie stracił na znaczeniu. Obecnie obserwujemy renesans zainteresowania lnem. Jest to związane z ekologią. Ważny jest zrównoważony rozwój. Uprawa lnu jest propagowana. Działa dobroczynnie na glebę.

Techniki uprawy lnu

Uprawa lnu wymaga starannego przygotowania. Pole musi być odchwaszczone. Len zwyczajny występuje w dwóch formach. Jest len włóknisty i len oleisty. Obecnie w Krajowym Rejestrze COBORU znajdują się cztery odmiany lnu oleistego. Są to Bukoz, Jantarol, Silesia, Szafir. Odmiana Silesia zarejestrowana została w 2020 roku. Najczęściej spotykane odmiany to Jantarol i Szafir. Jantarol ma białe kwiaty. Nasiona są jasnożółte. Szafir ma niebiesko-fioletowe kwiaty. Nasiona są brązowe.

Przygotowanie stanowiska

Przygotowanie stanowiska jest kluczowe. Powinno zapewnić dobrą strukturę gleby. Ograniczy to chwasty. Jeśli uprawiasz len po okopowych, jesienią wykonaj orkę. Jest to orka przedzimowa. Pozostaw pole w ostrej skibie na zimę. W przypadku upraw po innych przedplonach, wcześnie zbieranych, zacznij od podorywki. Na wiosnę, gdy gleba przeschnie, zastosuj bronę lub włókę. Następnie pole kultywuj i bronuj. Len preferuje dobrze nasłonecznione stanowiska. Potrzebuje ciepła. Gleba powinna być przepuszczalna. Len najlepiej rośnie na glebach żyznych. Preferuje gleby średnio zwięzłe. Len nie ma dużych wymagań glebowych. Można go uprawiać na glebie od II do V klasy bonitacyjnej. pH gleby powinno wynosić 5,5-7. Przy słabszych glebach uprawiaj len po ziemniakach. Na lepszych glebach uprawiaj go po zbożach. Uprawa po sobie możliwa jest przez dwa lata. Dłuższa monokultura powoduje choroby. Występują choroby fuzaryjne. Powoduje to wypadanie siewek. Zaleca się przerwę 5-7 lat.

Siew lnu

Len wymaga wczesnowiosennego siewu. Optymalny termin to pierwsza połowa kwietnia. Len wysiewa się, gdy gleba nagrzeje się. Temperatura powinna wynosić 7-10°C. Len najlepiej siać od połowy kwietnia do początku maja. Nasiona lnu są małe i delikatne. Siew powinien być na głębokość 1-2 cm. Wysiew nasion co 10-25 cm. Norma wysiewu lnu oleistego to około 40-60 kg na hektar. Norma wysiewu lnu włóknistego to 2000 – 2400 nasion na m². Obsada siewek powinna wynosić 500-700 na m².

Nawożenie lnu

Len ma małą zdolność pobierania składników. Jest rośliną o krótkim okresie wegetacji. Len nawozi się dużymi dawkami nawozów. Szczególnie potasu i fosforu. Na 1 kg azotu powinno przypadać 2 kg fosforu. Powinno też przypadać 3 kg potasu. Dawki nawozów na 1 ha wynoszą: 20-40 kg N, 40-80 kg P2O5, 60-160 kg K2O. Stosowane dawki to zwykle 40-60 kg N/ha. Fosfor to 30-50 kg P2O5/ha. Potas to 60-80 kg K2O/ha. Szacuje się, że tona nasion lnu oleistego pobiera 35-45 kg azotu. Pobiera 20-30 kg fosforu. Potasu pobiera 25-35 kg. Wapnia 5-10 kg. Magnezu 5-10 kg.

Jesienią wysiewa się nawozy PK lub NPK. Nawozy azotowe stosuje się wiosną. Jest to okres przygotowania pola. Można stosować je w dwóch terminach. Robi się tak, gdy istnieje obawa wylęgania lnu. Nie zaleca się używania nawozów wapniowych pod len. Nadmiar wapnia powoduje kruchość włókna. Wapnowanie wykonaj pod przedplon. Zrób to dwa lata wcześniej. Nawozy można podawać dolistnie. Stosuje się siarczan magnezu. Używa się mocznik. Stosuje się nawóz borowy.

Pielęgnacja i ochrona lnu

Len nie wymaga szczególnej pielęgnacji. Potrzebuje umiarkowanego podlewania. Wymaga też umiarkowanego nawożenia. Ogranicz podlewanie przy wilgotnej glebie.

Zwalczanie chwastów, chorób i szkodników

Zwalczanie chwastów jest ważne. Stosuje się graminicydy na chwasty jednoliścienne. Mechanicznie zwalcza się chwasty dwuliścienne. Choroby lnu to mączniak prawdziwy. Występuje rdza lnu. Groźna jest fuzarioza. Szkodniki lnu to mszyce. Pojawiają się też pchełki. Monitoruj plantację regularnie. Reaguj szybko na choroby i szkodniki. Stosuj alternatywne metody ochrony. Chemia jest ograniczona w tej uprawie. Wykonuj profilaktyczne zabiegi grzybobójcze. Robi się to podczas kwitnienia. Używaj metod biologicznych do zwalczania szkodników.

Zbiór i przetwarzanie lnu

Proces zbioru lnu odbywa się po 110-120 dniach od siewu. Zbiór bez desykacji kombajnem jest możliwy. Można też desykować len wcześniej. Inna metoda to zbiór dwuetapowy. Len jest zbierany w połowie sierpnia. Najlepiej, gdy nasiona osiągną brunatną barwę. Powinny być w fazie pełnej dojrzałości.

Zbiór lnu przeprowadzam kombajnem do rzepaku. Dobrze jest poczekać, żeby len nawet przejrzał, bo wtedy lżej kosi się kombajnem. – Emil Ropiak, rolnik

Nasiona mają wtedy 12-17% wilgotności. Do przechowywania wymagana jest wilgotność 7-8%. Nasiona suszy się do 8% wilgotności. Po zbiorze nasiona oczyszcza się. Usuwa się plewy.

Przetwarzanie włókna lnianego

W tradycyjnym procesie zbioru lnu używano ręcznych narzędzi. Były to kosy i sierpy. Nowoczesne maszyny przyspieszyły zbiór. Kombajny lniane mają ostrza do precyzyjnego ścinania. Wzbudzają jednak pytania o jakość włókna. Proces przetwórstwa lnu obejmuje wodoleśnictwo. Następuje suszenie. Kolejne etapy to mielenie, czesanie i przędzenie. Międlenie oddziela włókna. Oddziela je od zdrewniałych części rośliny. Włókna są czesane. Następnie przędzone są na nici. Współczesne technologie pozwalają tworzyć len o różnych właściwościach. Używa się go w wielu branżach. W Polsce działają zakłady przetwórcze włókna lnianego.

Opłacalność uprawy lnu w Polsce

Opłacalność uprawy lnu oleistego jest wyższa. Jest wyższa od uprawy jęczmienia jarego. Różnica wynosi około 40%. Średnie plony lnu w małych gospodarstwach to 1,5-2 tony na hektar. Dane z COBORU (2018-2019) podają średnio 2,2 t/ha. Plon z pierwszego roku uprawy może wynieść 2,5 t/ha. Średnie plony oscylują w granicach 1,5-2 ton z hektara.

Koszty i przychody

Średnia cena za nasiona lnu oleistego w 2023 roku wynosiła 2,7-2,8 zł/kg. Rok wcześniej było to około 4,5 zł/kg. Przy cenie 3 zł/kg i plonie 18 dt/ha przychód z nasion to 5400 zł/ha. Do tego dochodzi wartość słomy (450 zł/ha). Łączny przychód wynosi 5850 zł/ha. Koszty uprawy szacuje się na 4000 zł/ha. Zysk netto wynosi około 1850 zł/ha (bez dopłat). W uprawie jęczmienia jarego przy plonie 60 dt/ha i cenie 70 zł/dt zysk wynosi około 1100 zł/ha.

Dopłaty i rynek zbytu

ARiMR oferuje dopłaty do uprawy lnu. Dopłaty z UE w 2016 roku wynosiły 290 zł/ha. Krajowa produkcja nasion lnu nie pokrywa zapotrzebowania. Zapotrzebowanie dotyczy oleju spożywczego. Nie pokrywa też zapotrzebowania na dodatek do pieczywa. Zapotrzebowanie uzupełnia import. Import pochodzi z Bliskiego Wschodu. Na rynku dominuje len z Ukrainy i Kazachstanu. Rynek zbytu głównie pochodzi z krajów takich jak Ukraina, Kazachstan, Bułgaria. Polscy producenci mogą znaleźć niszę. Dotyczy to małej produkcji. Dotyczy też przetwórstwa. Szczególnie w zdrowej żywności.

Podsumowując, dochodowość uprawy lnu oleistego związana jest najczęściej z jego przetwórstwem na olej pozyskiwany we własnym gospodarstwie.

Wykorzystanie lnu i jego właściwości

Nasiona lnu są bogate w składniki. Zawierają kwasy tłuszczowe omega-3. Mają dużo błonnika i lignanów. Nasiona zawierają około 43% tłuszczu. Mają 23% białka. Węglowodany stanowią 22%. Włóknik to 8%. Popiół to 3%. Woda to 8%. W oleju dominują kwasy omega-3. Olejek lniany ma właściwości zdrowotne. Lignany w siemieniu lnianym mogą być przetwarzane. Przetwarzane są na lignany pochodzenia zwierzęcego. Ich niedobór wiąże się z podatnością na choroby nowotworowe. Śluzy i związki w siemieniu lnianym działają osłaniająco. Działają też przeciwzapalnie. Regulują trawienie. Poprawiają przemianę materii. Siemię lniane stosuje się do przywracania zdrowia zwierząt. Przyspiesza gojenie ran. Używane jest jako bandaże. Wartości prozdrowotne siemienia lnianego są duże.

Produkty i zastosowania lnu

Produkty z lnu to nasiona i włókno. Jest też słoma lniana. Nasiona wykorzystuje się paszowo. Służą celom spożywczym. Używa się ich farmaceutycznie. Olej lniany cieszy się popularnością. Konsumenci zdrowej żywności go cenią. Olej lniany można tłoczyć na zimno. Używa się prasy ślimakowej. Makuch z oleju lnianego jest wykorzystywany. Służy w żywieniu zwierząt. Olej lniany nie nadaje się do smażenia. Stosuje się go głównie na surowo. Dodaje się go do sałatek. Używa się go do produkcji farb i lakierów.

Współczesne zastosowania lnu są szerokie. Len to nie tylko tkanina. Znaczenie ma w przemyśle tekstylnym. Ważny jest w przemyśle spożywczym. Używa się go w paszach treściwych. Stosuje się go w medycynie (opatrunki, bandaże). Służy w budownictwie (izolacje). Wykorzystuje się go w motoryzacji. Można z niego produkować brykiet opałowy. Len może wzbogacać glebę. Może być komponentem mieszanek międzyplonowych. Ma znaczenie fitosanitarne. Działa jako niespokrewniony gatunek uprawny.

Perspektywy dla uprawy lnu w Polsce

Uprawa lnu w Polsce obecnie jest marginalna. Uprawiają go głównie mniejsze gospodarstwa. Cena nasion i oleju nie jest atrakcyjna. Wynika to z konkurencji. Import jest duży. Rynek zbytu dla lnu jest słaby. Ceny są niezbyt atrakcyjne. Konkurencja z tanim importem jest silna.

Nie namawiajcie polskich rolników do uprawy, jak z Ukrainy wszystkie płody rolne są ściągane dużo taniej… – RAFIQ

Polscy rolnicy mogą znaleźć niszę. Jest nią mała produkcja. Ważne jest też przetwórstwo. Zwłaszcza w zdrowej żywności.

Trendy i sugestie

Obecnie obserwujemy wzrost zainteresowania uprawami ekologicznymi. Rośnie zapotrzebowanie na produkty naturalne. Promuje się zdrowy styl życia. Len pasuje do tych trendów. Uprawa lnu jest bardziej ekologiczna. Nie wymaga intensywnego nawożenia. Nie potrzebuje wielu pestycydów. Zwiększa się świadomość konsumentów. Rośnie zainteresowanie produktami z lnu.

Sugeruje się rozwój małego przetwórstwa. Sprzedaż bezpośrednia z gospodarstwa jest opcją. Warto promować korzystanie z produktów lnianych. Dotyczy to oleju, nasion czy włókien. Ważne jest zwiększenie świadomości. Chodzi o korzyści zdrowotne lnu. Warto wykorzystać len jako składnik międzyplonów. Sprawdza się w rolnictwie ekologicznym. Uprawa lnu może się zwiększyć. W przyszłości jego dobroczynne działanie będzie ważniejsze. Warto inwestować w nowoczesne technologie przetwórcze. Należy doceniać tradycyjne metody zbioru. Są one elementem jakości.

Uprawa lnu w Polsce ma potencjał. Wymaga jednak wsparcia. Potrzebuje rozwoju lokalnych rynków. Przetwórstwo na miejscu może zwiększyć opłacalność.

Zobacz także:

• Rącznik pospolity – piękna ozdoba i śmiertelne zagrożenie
• Uprawa maku w Polsce – przepisy, pielęgnacja i zastosowanie
• Uprawa rzepaku: Kompleksowy przewodnik
• Uprawa soi w Polsce: Odmiany, Nawożenie, Zbiór i Opłacalność
• Odmiany grochu: Przewodnik po wyborze i uprawie