Erozja gleby – co to jest, przyczyny, jak zapobiegać

Erozja gleby to naturalny proces niszczenia. Wiatr i woda usuwają wierzchnią warstwę ziemi. Zrozumienie przyczyn i skutków erozji pomaga skutecznie jej zapobiegać.

Czym jest erozja gleby?

Erozja gleby to proces degradacji. Polega na niszczeniu wierzchniej warstwy ziemi. Woda, wiatr lub człowiek ją usuwają. Proces ten prowadzi do spadku żyzności. Potencjał plonotwórczy gleby maleje. Erozja niszczy strukturę gleby. Może odsłonić skały macierzyste. Erozja uszkadza miliony hektarów gruntów. Dotyczy to terenów rolniczych każdego roku.

Gleba jest zasobem nieodnawialnym. Jeden centymetr warstwy powstaje od 100 do 400 lat. Erozja zachodzi wskutek czynników naturalnych. Działalność człowieka także ją przyspiesza. Proces ten prowadzi do utraty żyzności. Zmniejsza plony na polach.

Rodzaje erozji gleby

Erozja przyjmuje różne formy. Zależą one od działającego czynnika. Najczęstsze typy to erozja wodna i wietrzna. Wyróżniamy też erozję lodowcową i grawitacyjną. Działalność człowieka tworzy erozję uprawową i żniwną.

Erozja wodna

Erozja wodna niszczy powierzchnię terenu. Dzieje się to przez przepływ wody. Woda usuwa materiał z ziemi. Cząstki gleby osadzają się w rzece. Materiały te mogą być różne. Od drobnych cząstek piasku do dużych skał. Erozja wodna zdarza się, gdy woda pobiera skały. Oddziela i spłaszcza cząsteczki gleby. Proces ten rozdziela zwarte masy. Dotyczy glin, pleśni, mułu i piasku. Dzieli je na pojedyncze części.

Istnieje kilka rodzajów erozji wodnej. Pierwszy to erozja deszczowa. Występuje tam, gdzie często pada. Polega na spłukiwaniu luźnej warstwy terenu. Krople deszczu uderzają w glebę z dużą siłą. Mają one średnio 1000 razy większą masę. Są większe od cząsteczki gleby. Erozja deszczowa to ablacja deszczowa. Spłukuje luźną, wierzchnią warstwę.

Drugi rodzaj to erozja rzeczna. Oddziałuje na tereny blisko rzek. Polega na przenoszeniu cząstek. Prąd rzeki lub falowanie wody je zabiera. W górnym biegu rzeki występuje erozja wgłębna. Rzeka wciska się w koryto. Niszczy je materiał skalny. Występuje też erozja wsteczna. Polega na cofaniu się rzeki. Dzieje się to w kierunku działu wodnego. Może doprowadzić do kaptażu. W środkowym biegu rzeki występuje erozja boczna. Podmywa brzegi rzeki. Nierównomierny nurt ją powoduje. Występuje też erozja denna. Polega na żłobieniu dna. Dzieje się to przez wodę i niesiony materiał. W dolnym biegu rzeki dominuje akumulacja. Powstają delty i estuaria. Erozja wodna modeluje teren. Tworzy formy takie jak meandry i żleby. Powstają krasowe krajobrazy i równiny aluwialne.

Erozja morska to abrazja. Niszczy brzegi na skutek falowania. Oddziaływanie pływów także ją powoduje. Niszczy brzegi przez fale i pływy. Powoduje straty w rolnictwie. Pogarsza warunki gospodarki wodnej.

Etapy erozji wodnej to trzy fazy. Pierwsza to oderwanie materiału. Druga to jego transport. Trzecia to sedymentacja, czyli osadzanie. Erozja w arkuszu ma miejsce na glebach płaskich. Erozja przez arroyamiento występuje, gdy woda płynie kanałami.

Erozja wietrzna (eoliczna)

Erozja wietrzna wywoływana jest przez wiatr. Najczęściej występuje na pustyniach i stepach. Szczególnie w klimacie suchym. Polega na przemieszczaniu cząsteczek gleby. Wiatr porywa suche cząstki. Zabiera piasek i pył. Przenosi je dalej. Erozja wietrzna niszczy ziemię. Dzieje się to przez silne wiatry. Erozja eoliczna to przenoszenie cząstek. Dotyczy gleby i skał. Obejmuje deflację i korazję. Akumulacja tworzy wydmy. Wiatr jest najważniejszym czynnikiem erozji na pustyniach. Brak deszczu i roślinności to przyczyna. Erozja wietrzna może przenieść dużo materiału. Nawet 3 tony w ciągu godziny. W Polsce około 28 proc. użytków rolnych jest nią zagrożone.

Inne typy erozji

Erozja lodowcowa spowodowana jest ruchem lodu. Lód może ciągnąć duże skały. Wygładza podłoże i wyrywa odłamki. Zdziera całe podłoże. Kształtuje doliny U-kształtne. Tworzy moreny i jeziora polodowcowe.

Erozja grawitacyjna to ruchy masowe. Obejmuje odpadanie i obrywanie. Dotyczy też osuwania i spływów. Pełzanie i osiadanie to jej formy. W Polsce erozja powoduje osuwiska w górach. Widzimy je w Tatrach.

Erozja uprawowa związana jest z agrotechniką. Polega na przemieszczaniu gleby. Dzieje się to w dół stoku. Zabiegi uprawowe ją powodują. Zwiększa wrażliwość na inne erozje.

Erozja żniwna to naruszanie gleby. Zachodzi podczas zbioru roślin okopowych. Dotyczy też warzyw korzeniowych.

Przyczyny erozji gleby

Erozja gleby ma wiele przyczyn. Dzielimy je na naturalne i antropogeniczne. Czynniki te często działają razem. Zwiększają nasilenie procesu.

Czynniki naturalne

Klimat ma duży wpływ na erozję. Intensywne opady deszczu przyspieszają erozję wodną. Prędkość i kierunek wiatru wpływają na erozję wietrzną. Ukształtowanie terenu jest kluczowe. Stoki o dużym nachyleniu są bardziej narażone. Rodzaj gleby decyduje o podatności. Gleby pyłowe i lessowe są bardzo podatne. Podobnie piaski luźne i rędziny kredowe. Gleby z większą ilością gliny są mniej podatne. Pokrywa roślinna chroni glebę. Jej brak zwiększa ryzyko erozji. Susza fizjologiczna wysusza glebę. Zwiększa podatność na erozję wietrzną. Im większe nachylenie terenu i mała odporność skał, tym większe zniszczenia.

Działalność człowieka (Czynniki antropogeniczne)

Działalność człowieka często przyspiesza erozję. Nadmierna wycinka lasów pozbawia glebę ochrony. Urbanizacja i budowa dróg zaburzają teren. Wypalanie traw i nieużytków niszczy pokrywę roślinną. Nieodpowiednie praktyki rolnicze są problemem. Monokultury wyczerpują glebę. Nadmierne wypasanie zwierząt niszczy roślinność. Nieprawidłowa uprawa na stokach sprzyja erozji. Używanie ciężkich maszyn zagęszcza glebę. Zmniejsza jej strukturę i retencję. Zaburzenie ukształtowania terenu zwiększa ryzyko. Często osiedlanie się na starych korytach rzek zwiększa ryzyko powodzi.

Skutki erozji gleby

Erozja gleby niesie poważne konsekwencje. Wpływa negatywnie na glebę i środowisko. Ma też skutki ekonomiczne i społeczne. Erozja prowadzi do obniżenia jakości gleby. Zmniejsza jej żyzność i urodzajność. Wpływa na właściwości fizyczne gleby. Zmienia jej strukturę. Pogarsza stosunki powietrzno-wodne. Niszczy profil glebowy. Szczególnie dotyczy to poziomu orno-próchnicznego.

Wpływ na glebę i rolnictwo

Degradacja powierzchniowej warstwy gleby to główny skutek. Gleba traci zdolność magazynowania wody. Traci też składniki pokarmowe i węgiel. Zmniejsza to żyzność. Pogarsza warunki wzrostu roślin. Prowadzi do utraty plonów. Przeciętna utrata plonów to około 50%. Uszkodzenia mechaniczne roślin także występują. Zagrożenie dla bezpieczeństwa żywnościowego rośnie. W UE erozja wodna powoduje straty. Roczne straty szacowane są na 1,25 mld euro.

Skutek	Informacja
Utrata plonów	Do 50%
Straty ekonomiczne w UE	1,25 mld euro rocznie

Wpływ na środowisko i infrastrukturę

Erozja powoduje zanieczyszczenie wód. Cząstki gleby osadzają się na dnie. Zanieczyszczają wody powierzchniowe i podziemne. Osady przenoszą pozostałości chemiczne. Prowadzi to do eutrofizacji wód. Zanieczyszczanie rzek i jezior osadami jest problemem. Erozja grawitacyjna powoduje osuwiska. Mogą one niszczyć infrastrukturę. Pogorszenie bioróżnorodności także następuje. Trwałe zmniejszenie powierzchni użytków rolnych może prowadzić do migracji ludności. Naprawa erozji wymaga dużych nakładów. Potrzebne są środki finansowe i technologiczne.

Erozja jest procesem naturalnym. Może też mieć pozytywne skutki. Tworzy formacje geologiczne. Przyczynia się do powstawania żyznych dolin. Dzieje się to przez akumulację osadów.

Erozja w Polsce – skala problemu

Erozja gleby stanowi problem w Polsce. Duża część użytków rolnych jest zagrożona. Według danych, około 28% gruntów rolnych jest zagrożonych erozją wietrzną. Erozja wodna występuje na ponad 30% powierzchni kraju. Dotyczy głównie gruntów ornych. Ok. 30% gruntów rolnych i leśnych jest zagrożonych erozją. Około 10% powierzchni jest zagrożone erozją średnią. 1% obszarów zagrożonych jest erozją silną.

Największe nasilenie erozji wodnej występuje w Małopolsce. Dotyczy też województwa podkarpackiego. To tereny silnie urzeźbione. Erozja wietrzna najsilniejsza jest na nizinach. W województwach łódzkim i kujawsko-pomorskim. Także w mazowieckim, wielkopolskim i warmińsko-mazurskim. Największe natężenie erozji występuje na stokach. Dotyczy to stoków o dużym nachyleniu. Problemem są obszary z intensywnymi zjawiskami atmosferycznymi. Gleby lekkie, zagęszczone i ubogie w materię organiczną są podatne.

„Według najnowszych szacunków The European Environment Agency prawie 130 milionów ha powierzchni gleb Unii Europejskiej ucierpiało w ostatnich latach wskutek erozji wodnej.”

Polska mieści się w grupie krajów. Ma najniższy roczny odsetek ubytku gleby. To dobry sygnał. Jednak zagrożenie pozostaje wysokie.

Skala zagrożenia erozją w Polsce (% powierzchni lub użytków rolnych).

Metody zapobiegania erozji

Przeciwdziałanie erozji jest kluczowe. Wymaga stosowania różnych metod. Obejmują one praktyki rolnicze i rozwiązania techniczne. Ważne jest, aby nie pozostawiać gruntu bez uprawy. System nazywany w Niemczech immergrün oznacza „zawsze zielony”.

Praktyki rolnicze i biologiczne

Utrzymanie ochronnej pokrywy na polu jest ważne. Powinna być przez cały rok. Stosowanie roślin osłonowych chroni glebę. Wykorzystanie roślin na zielony nawóz poprawia jej strukturę. Mulczowanie to kolejna metoda. Polega na okrywaniu gleby. Używa się materiałów organicznych lub mineralnych. Słoma lub międzyplony mogą służyć jako mulcz. Zostawianie poplonów na zimę chroni glebę. Systemy uprawy bezorkowej są skuteczne. Także uprawa pasowa i zerowa. Zmniejszają mechaniczną ingerencję w glebę. Pozostawianie 30% resztek roślinnych po zbiorze jest zalecane. Płytkie uprawianie gleby jest lepsze. Zamiast głębokiego przekopywania. Zróżnicowany płodozmian pomaga. Stosowanie roślin motylkowych i traw jest korzystne. Płodozmian przeciwerozyjny jest specjalnie dobrany. Zwiększanie zawartości próchnicy poprawia strukturę. Utrzymywanie właściwego odczynu gleby jest ważne. Stosowanie nawozów naturalnych wzbogaca glebę. Budowanie trwałych agregatów glebowych zwiększa odporność.

„Procesy erozji w naszym klimacie nasilone są w okresie jesienno-zimowym, dlatego tak dużą rolę odgrywają ściółki, poplony ozime i mulcz chroniące glebę.”

Wczesny termin siewu ozimin zwiększa ich odporność. Zmniejszanie zagęszczenia podglebia jest ważne. Unikanie tworzenia podeszwy płużnej pomaga. Uprawa poplonów ścierniskowych i ozimych jest korzystna.

Rozwiązania techniczne i inżynieryjne

Uprawa w poprzek stoku ogranicza spływ wody. Orka konturowa to przykład. Teren na stokach powinien być uprawiany poprzecznie. Budowa tarasów na zboczach jest efektywna. System melioracji pomaga zarządzać wodą. Rowy melioracyjne odprowadzają nadmiar wody. Systemy drenażowe także są stosowane. Tworzenie zbiorników retencyjnych gromadzi wodę. Oczka wodne na polach pełnią podobną rolę. Budowanie zadrzewień śródpolnych chroni przed wiatrem. Pasy drzew i zakrzaczeń działają jak wiatrochrony. Zalesianie i zadrzewianie są skuteczne. Tworzenie stref buforowych z roślinności jest ważne. Na terenach miejskich stosuje się inne metody. Zakładanie zielonych dachów ogranicza spływ. Użycie geokrat stabilizuje grunt. System kształtowania mini-dołków na stokach pomaga. Kontrola wilgotności gleby jest istotna. Głęboszowanie poprawia przepuszczalność. Przecinanie stoków rowami z pasami zieleni jest metodą. Gleby o nachyleniu powyżej 12 stopni powinny być zadarnione. Można też je zalesić zgodnie z Kodeksem Dobrej Praktyki Rolniczej.

Inne działania ochronne

Zagospodarowanie odłogów i ugorów jest ważne. Zapobiega to erozji na nieużywanych gruntach. Odpowiednie nawadnianie i podlewanie gleby pomaga. Utrzymuje jej wilgotność. Zmniejsza podatność na erozję wietrzną. Stosowanie roślin o silnym systemie korzeniowym jest korzystne. Korzenie wiążą glebę. Zwiększają jej odporność. Działania edukacyjne i informacyjne są potrzebne. Podnoszą świadomość rolników. Promują stosowanie dobrych praktyk.

Rola technologii i badań

Nowoczesne technologie wspierają walkę z erozją. Techniki uprawy poprawiają strukturę gleby. Zwiększają jej retencyjność. Agrowoltaika to nowe rozwiązanie. Łączy produkcję energii i uprawy. Innowacyjne rozwiązania chronią uprawy. Dotyczy to nawałnic i upałów. Systemy ewidencji zabiegów rolniczych pomagają monitorować działania. Monitoring erozji i pogody dostarcza danych. Pomaga planować działania ochronne. Badania nad erozją są niezwykle ważne. Pomagają zrozumieć procesy. Umożliwiają opracowanie skutecznych metod ochrony. Stosowanie kwasów humusowych poprawia strukturę gleby. Zwiększa jej odporność na erozję.

Trendy i przyszłość ochrony gleby

Zagrożenie erozją gleby rośnie. Szacuje się, że do 2050 roku nasili się. Dotyczy to terenów rolniczych w UE. Wzrost ten przewiduje się na 13-22,5%. Rośnie świadomość konieczności ochrony gleby. Zwiększa się zastosowanie zielonych technologii. Dotyczy to rolnictwa i urbanistyki. Promowane są praktyki zrównoważonego zarządzania gruntami. Rozwija się infrastruktura retencyjna. Budowane są naturalne bariery ochronne. Zwiększone zainteresowanie dotyczy naturalnych metod. Metody poprawy struktury gleby są popularne. Aktywnie rozwijane są produkty. Oparte są na kwasach humusowych. Wzrost stosowania praktyk rolniczych widać. Praktyki te ograniczają erozję. Ekologiczne rozwiązania miejskie zyskują na znaczeniu. Zrównoważony rozwój to ważny trend. Innowacje w ochronie przyrody są kluczowe. Współpraca naukowców, rolników i decydentów jest ważna. Pomaga w zarządzaniu erozją.

Zobacz także:

• Łubin na poplon – kiedy i jak siać, aby poprawić jakość gleby?
• Rdza brunatna zbóż – jak skutecznie zwalczać chorobę?
• Skrzypionka w zbożu – jak skutecznie zwalczać szkodnika?
• Gleby bielicowe i proces bielicowania – charakterystyka, powstawanie i znaczenie
• Czym wyłożyć rów melioracyjny — kompleksowy poradnik