Państwowe Gospodarstwa Rolne – historia, upadek i pamięć

Państwowe Gospodarstwa Rolne (PGR) stanowiły kluczowy element socjalistycznej gospodarki rolnej w Polsce. Były to duże, państwowe przedsiębiorstwa rolne. Ich historia trwała od 1949 do 1993 roku. Rozumiesz, jak działały? Poznaj ich rolę i skutki likwidacji.

Historia Państwowych Gospodarstw Rolnych

PGR powstały w lipcu 1949 roku. Utworzono je z połączenia trzech instytucji. Były to Państwowe Nieruchomości Ziemskie, Państwowe Zakłady Hodowli Koni oraz Państwowe Zakłady Hodowli Roślin. Ustawa o utworzeniu PGR weszła w życie 1 stycznia 1949. Wiele PGR powstało na Ziemiach Odzyskanych. Były formą socjalistycznej własności ziemskiej. Miały być wzorcowymi przedsiębiorstwami. Do 1976 roku funkcjonowały jako PGR. Następnie przekształcono je w Państwowe Przedsiębiorstwa Gospodarki Rolnej (PPGR). W latach 50. powierzchnia gruntów PGR dynamicznie rosła. Do 1956 roku osiągnęła 3,2 mln ha. W 1980 roku PGR dysponowały 3,5 mln ha ziemi. Stanowiło to 18,5% powierzchni rolniczej kraju. Do 1989 roku powierzchnia ta nieznacznie zmalała do 3,3 mln ha. Do lat 80. istniało około 1000 wielozakładowych PPGR. Ich powierzchnia wynosiła 5-10 tys. ha. W 1969 roku działało 6110 państwowych gospodarstw. Średnia powierzchnia gospodarstwa wynosiła 459 ha.

Zarządzanie i rozwój PGR

W latach 50. i 60. następowały liczne przekształcenia organizacyjne. Powstawały kombinaty i PWGR. W 1976 roku wprowadzono formę prawną PPGR. Do 1988 roku PGR pochłaniały ponad 50% środków na inwestycje w rolnictwie. Średnie zatrudnienie w PGR wynosiło 12,1 osoby na 100 hektarów. Według Adama Tańskiego, prezesa Agencji Własności Rolnej Skarbu Państwa, z rachunku ekonomicznego wynikało, że w PGR powinny pracować 3–4 osoby na 100 ha. To pokazuje niską efektywność zatrudnienia. W latach 80. kombinaty podlegały wojewodom. Dyrektorzy musieli podejmować decyzje z radą pracowniczą. Część PGR eksportowała produkty. Trafiały one do Niemiec, Francji, Włoch, Kuby, ZSRR, Maroka, Cejlonu. Prace nad reorganizacją PGR trwały dekady, z różnym skutkiem.

Funkcje społeczne i życie w PGR

PGR pełniły ważne funkcje społeczne. Pracownicy otrzymywali wiele benefitów. Była to trzynasta pensja, dodatki, premie. Dostawali deputaty mleka i mieszkanie socjalne. Mieli działkę, ziemniaki i węgiel po preferencyjnych cenach. Zapewniano dożywianie dzieci. Praca w pegeerze miała gwarantować stałą pensję. Miała też zapewniać zaplanowane czynności do wykonania. Na początku praca w pegeerze była postrzegana jako awans materialny. Później okazywało się, że zarobki były niższe od średniej krajowej. Średnie zarobki w pegeerach od połowy lat 50. były o 10% niższe od przemysłowych. Pracownicy żyli z miesiąca na miesiąc. Trudno było planować przyszłość. Wiele osób żyło w ubóstwie mimo pracy. Niektórzy brali chwilówki, zostając w długach. Większość gospodarstw spełniała funkcje społeczne. Często nie przynosiły zysków. Działania społeczne obejmowały świetlice, kluby, przedszkola. Były też szkoły, straż pożarna i dożywianie dzieci.

Przykład wzorcowego kombinatu – Manieczki

Kombinat Państwowych Gospodarstw Rolnych Manieczki był wyjątkowym przykładem. Utworzono go w lipcu 1960 roku. Był pierwszym kombinatem PGR w Polsce. Powstał z połączenia dziewięciu gospodarstw rolnych. Były to Manieczki, Szołdry, Grabianowo, Piotrowo, Grzybno, Brodnica, Przylepki, Krzyżanowo, Gaj. Kombinat powstał na bazie dawnych majątków ziemiańskich. Teren należał do rodziny Wybickich. W czasach największej prosperity zajmował obszar 5000 hektarów. W PRL-u Manieczki miały dobrze zarządzaną infrastrukturę. Obejmowała mieszkania z centralnym ogrzewaniem i bieżącą wodą. W Manieczkach pod Poznaniem o porządek dbało siedem kobiet. Nazywano je 'Filipinkami’. Szukały stonki w ziemniakach. Za jej znalezienie była nagroda. Do Manieczek zjeżdżali prominenci. Byli to m.in. Edward Gierek i Nikita Chruszczow. W 1978 roku był to jeden z dwóch wzorowych PGR w kraju. Kombinat zajmował się hodowlą bydła, owiec, trzody chlewnej. Prowadził też produkcję roślinną. Produkował milion kwintali masy zielonej rocznie. PGR Manieczki stanowił potęgę rolniczą w całym kraju.

Zrealizowano film dokumentalny o kombinacie w 1968 roku. Wyreżyserował go Jerzy Gaus. Scenariusz napisał Konrad Siwecki. Film ukazuje realia minionej epoki. Pokazuje legendarne maszyny tamtych lat. Wytwórnia Filmów Oświatowych opublikowała ten historyczny dokument. Wspomnień czar – Kombinat Manieczki 1968 r. – VIDEO.

Likwidacja i transformacja PGR po 1989 roku

Po 1989 roku rozpoczęła się szeroka prywatyzacja i likwidacja PGR. W 1991 roku PGR-y zostały zlikwidowane. Podstawą była ustawa z 19 października 1991. Ostateczna likwidacja wszystkich PGR nastąpiła 31 grudnia 1993. Ostatnie PGR zakończyły działalność w 1995 roku. W 1992 roku weszła w życie ustawa o likwidacji. Proces trwał kilka lat. Niektóre funkcjonowały jako spółki w zarządzie komisarycznym. Majątki PGR zostały przejęte przez Agencję Własności Rolnej Skarbu Państwa. Obecnie jest to Agencja Nieruchomości Rolnych. W 1996 roku Agencja przejęła niemal 99% gruntów PGR. W wyniku likwidacji majątek PGR trafił do różnych podmiotów. Przejęły go ARiMR, Gminy, Kościół, Lasy Państwowe. Część gospodarstw przekształcono w Gospodarstwa Rolne Skarbu Państwa (GRSP). W 1993 roku Kombinat Manieczki przekształcono w Gospodarstwo Rolne Skarbu Państwa Manieczki. W 1994 roku przeszedł prywatyzację. Funkcjonuje jako Kombinat Rolno-Przemysłowy „Manieczki” Sp. z o.o.

Majątek i park maszynowy

Park maszynowy PGR opierał się na maszynach produkcji krajowej i z ZSRR. Używano polskich maszyn rolniczych. Były to importowane maszyny z krajów bloku wschodniego. Przykładem są maszyny Ursus, Zetor, Kirowiec (Kirovets), DT, FM. W 1995 roku sprzedano 201,2 tys. ha ziemi i majątku. Agencja Własności Rolnej Skarbu Państwa przejęła znaczną część gruntów. Zobacz dane dotyczące przejętych gruntów:

Proces likwidacji spowodował szkody w strukturze społecznej i majątku. Zniszczono część majątku PGR.

Skutki społeczno-ekonomiczne likwidacji PGR

Likwidacja PGR-ów miała dalekosiężne skutki społeczne i gospodarcze. Wpłynęła negatywnie na regiony. Spowodowała trudności społeczno-ekonomiczne. Proces likwidacji wiązał się z ograniczeniem produkcji. Nastąpiły masowe zwolnienia pracowników. Likwidacja wpływała na lokalne społeczności. Powodowała wzrost alkoholizmu i bierności społecznej. Na terenach popegeerowskich najtrudniej jest tam, gdzie jest najdalej od centrum. Tam brak alternatyw i pracy. Ludzie żyją głównie z emerytur. Osoby przez gospodarkę socjalistyczną sformatowane do wykonywania bardzo określonych zadań sprawdzają się też w innych rolach. Hierarchia społeczna i podziały są głęboko zakorzenione. Nawet najmłodsze pokolenia patrzą z wyższością na teren oddalony od centrum. Mieszkańcy terenów popegeerowskich często odczuwają stygmatyzację. Wyrażają jednak nadzieję na zmianę i poprawę sytuacji. Ważne są też drobne inwestycje i remonty. Poprawiają one poczucie godności mieszkańców.

Zamknięcie PGR-ów to wydarzenie, które zmieniło oblicze polskiego rolnictwa.

Likwidacja PGR-ów miała dalekosiężne skutki społeczne i gospodarcze.

Ludzie odchodzili głównie z powodu emerytur, chorób, niepotrzebności. Często decydowali się na emigrację. Praca w pegeerze była dla wielu ostatnią szansą. Wymagała pokonania barier rodzinnych i własnych transgresji.

Współczesność terenów popegeerowskich

Na bazie PGR powstały spółki rolne i prywatne przedsiębiorstwa. Przykładem jest Kombinat Rolno-Przemysłowy „Manieczki” Sp. z o.o. Obecnie w skład Grupy Mróz wchodzą pozostałości po PGR Manieczki. Część gruntów została rozdysponowana. Trafiły do indywidualnych rolników, gmin, Kościoła, Lasów Państwowych. Krajowy Ośrodek Wsparcia Rolnictwa (KOWR) poddzierżawia grunty. Od 2017 roku poddzierżawił 5 tys. hektarów. Na temat poddzierżawy 141 ha gruntów w Małopolsce wywołało kontrowersje. Były one związane z rodziną wiceministra. NIK planuje kontrolować wpływ cen nawozów i importu z Ukrainy. Ma to wpływ na rynek rolno-spożywczy. Import zboża z Ukrainy wpływa na ceny zbóż w Polsce. Szczególnie dotyczy to rolników z Lubelszczyzny i Podkarpacia. Prezes NIK, Marian Banaś, został poproszony o zbadanie tej kwestii. Chodzi m.in. o to, czy zboże z Ukrainy jest tylko tranzytem. Zaleca się kontrolę wpływu importu na ceny. Sugeruje się poznanie skali importu i przeładunków. Ważne jest uregulowanie kwestii priorytetu ziarna w portach. Należy też spełniać wymogi fitosanitarne.

Rozumiemy trudną sytuację rolników ukraińskich, ale pomoc dla tych producentów nie może odbywać się kosztem polskich rolników. – Wiktor Szmulewicz, prezes KRIR

W Manieczkach mieszkańcy tęsknią za starymi czasami. Historycy uczulają, że to był element 'gospodarki księżycowej’. Historyk Maciej Korkuć tłumaczy, że to była gospodarka sowiecka. Przemiany po 1989 roku nadal są tematem dyskusji. Zainteresowanie historią rolnictwa PRL jest widoczne. Powstało Muzeum Państwowego Gospodarstwa Rolnego w Bolegorzynie. Otwarto je 22 lipca 2008 roku. Służy edukacji i pamięci.

Podsumowanie

Państwowe Gospodarstwa Rolne były znaczącym elementem polskiego krajobrazu. Ich historia obejmuje okres od 1949 do 1993 roku. Pełniły funkcje produkcyjne i społeczne. Ich likwidacja po 1989 roku miała głębokie skutki. Wpłynęła na gospodarkę i życie lokalnych społeczności. Transformacja własności nadal kształtuje polskie rolnictwo. Pamięć o PGR jest żywa. Odzwierciedlają ją muzea i dyskusje. Kombinat Manieczki to jeden z przykładów tej złożonej historii.

Zobacz także:

• Kombinat Rolny Kietrz – historia, skala i nowoczesność
• Ursus „Trzydziestka” i jej następcy: Historia, modele i współczesność
• Grunty Orne w Polsce: Klasyfikacja, Ceny i Znaczenie dla Rolnictwa
• Grunty rolne Pomorskie – Ceny, oferty i co musisz wiedzieć
• Barzkowice: Historia, Pałac i Tętniące Życiem Targi AGRO POMERANIA